Kendini kalıptan kalıba sokan Hakk Teâlâ’yı (c.c) sürekli gözeten kal­bin izzet hali, ilmini sürekli büyük gören aklın izzet haliyle karıştırılabilir.

Zikir, kalpte Allah Teâlâ’ya (c.c) yakın olma yolları bakımından fikir ile karışabilir. Zikir, unutulanı açığa çıkarmak ve şükrü hatırlatmaktır. Fikir ise, herhangi bir şeyi beyinde tasavvur etmek ve bilgiyi ortaya koymaktır.

Ümit sevgi ile heva da niyet ile karışabilir. Ümit (recâ’), herhangi bir sebepten dolayı bir şeye tamah etmektir. Sevgi (muhabbet) ise, zevk almak için ta­mah ettiğiniz şeydir. Bu duyguya herhangi bir sebebe bağlı kal­maksızın sahip olabilirsiniz.

Yaratılmışlara duyulan tamah sebebiyle zaafa kapılması veya katılaşması yüzünden kalbin içine düştüğü zillet hali, Yüce Yaratan’ın müşahedesi sebebiyle nefsin içine düştüğü zelillikle karıştırılabilir. Himmet ve nefsin bayağılığı sebebiyle tamahın düştüğü zil­let, Hakk’ı (c.c) tanıması ve ilmin boyun eğmesi sebebiyle aklın içine düştüğü zelillik haliyle birbirine karışabilir. Hevânın baskısı ve ak­lı ezmesi neticesinde nefsin kapıldığı zillet hali de, tahkik sahibi âlime süratle bağlanan kalbin zelillik haliyle karıştırılabilir.

Kendini kalıptan kalıba sokan Hakk Teâlâ’yı (c.c) sürekli gözeten kal­bin izzet hali, ilmini sürekli büyük gören aklın izzet haliyle karıştırılabilir. Zorba niteliğiyle nefsin sahiplendiği izzet hali de, gaybî yakin ile yüceltilen imanın izzetiyle karıştırılabilir.

Yukarıda sıraladığımız karışma ve karıştırma hallerinin hepsi de arifler tarafından iyi bilinen hususlardır. Bunlar, gafilleri de ür­küten derin meselelerdir. Bunlar iyice bilinmeden yapılan ibadet­ler, -Allah korusun- alışkanlıklara dönüşebilir. Bir şeyi öğrenme, bir amelde bulunma, sadaka verme, ayın veya yılın zekâtını verme yönünde niyeti bulunan bir kul, halis niyetinin kaybolması netice­sinde bütün bunları bir alışkanlık veya adet gereği yapıyor olabilir.

O, böyle yapmakla, halkın kendisinden beklediği davranışı gös­termiş olmakla kalır. Zira aksini yapması halinde, halkın tepkisini çekmekten korkar. O, bütün bunları gönülsüz de olsa yaparak ha­linin istikrarlı olarak devamını sağlamaya çalışır. Onun için niyet gitmiş, yerine adet ve alışkanlık kalmıştır. Böylelikle yaptığı amel veya verdiği parayla ahireti ummaktan ve onun için çaba göster­mekten uzaklaşmış, dünyevi isteklerinin ve konumunun devamını sağlamaya çalışmış olur.

Bütün bunlar, kendisi için kulluk ve ibadet dairesinden çıkıp adet ve alışkanlık halini almış olur. Böyle biri, liderlik talebi türün­den dünyevi bakışlarla ahiret için de arzulu olabilir. İlim ve amel noktasında ahiret yollarına rağbet gösterebilir. Selefin amellerin­den yapılmak istenenler, nefsin terbiyesi ve kula dünyada zühdü öğretme mahiyetinde olup ahirete götüren yolları teşkil ederler. Bunların karşıtı olanlar da, dünyanın yollarıdır, çünkü onlara ta­mamen zıttırlar.

Konuyla ilgili olarak Selef-i Salihin hakkında şöyle bir söz nakle­dilmiştir: Onlar öğrendiklerinde amel ederler, amel ettiklerinde ta­mamen meşgul olurlar, tamamen meşgul olduklarında da halktan kaçarlardı. Başka bir söz de şöyledir: Öğrendi, sonra (insanları) terk etti.

Amellerin açığa vurulması, gizlenen birtakım hallerin, nefsi terbiye, takip edilme veya Kudret-i İlahî’yi gösterme gayesi ile açıklanmasıyla karıştırılabilir. Bu hallerin açıklanması, işitenlerin imanlarını ve ilimlerini arttırabilir. Ama amellerin açıklanması, in­sanlara güzel görünme, övünme, ameller sebebiyle övülme ve halk nezdinde sürekli anılma gibi niyetlere dayanabilir.

Ebu Süleyman ed-Daranî’ye, kendisi hakkında konuşan kimse­nin durumu sorularak şöyle denilmişti: Böyle biri imam olsa, na­mazda ona uyulur mu? O da, “Evet, uyulur.” Bir defasında da şöyle demişti: “O veya başka biri, bunu nefsi terbiye maksadıyla sınırlı derecede yapıyorsa sakıncası olmaz. Bu da, nefsin devreye girmesi veya yakîni müşahede edenin kayyümiyetinde fena bulma­sıyla karıştırılabilir.”

*Ebû Tâlib el-Mekkî, Kûtu’l-Kulûb (Kalplerin Azığı), İz Yayıncılık: 4/32-34.