Mevlîd-i Şerîf

Gel habibim sana âşık olmuşam Cümle halkı sana bende kılmışam

Peygamberimizin hayatını ve faaliyetlerini konu alan eserlere Siyer veya Siyer-i Nebi dendiğini biliyoruz. Birçok âlim, tarihçi ve sanatkâr son Peygamber (s.a.)in hayatını incelemiş, konu ile ilgili düşünce tespit ve yorumlarını kaleme almıştır. İlk asırlarda nesir-düzyazı olarak başlayan bu faaliyet, zamanla şairlerin de katılmasıyla değişik bir boyut kazanmış ve manzum siyerler ortaya çıkmıştır.

Mevlidler de bir nevi manzum siyerdir. Bu şiirler özellikle Peygamberimizin doğum günü kabul edilen tarihlerde bir bayram coşkusuyla okuna gelmiştir. Konumuz olan Süleyman Çelebi’nin Mevlid’i de esas itibariyle Peygamberimizin yaratılışından, doğumundan, peygamber oluşundan, miraç başta olmak üzere mucizelerinden, nihayet vefatından bahseden bir eserdir. Çelebi’nin kaleminden çıkan nüsha bize kadar ulaşmadığından Mevlid’in uzunluğu hakkında kesin bir şey söyleyemiyoruz.

Kaynakları

Edebî eserler sadece yazarının değil, içinde doğduğu toplumun da kültür dünyasını yansıtırlar. Bu açıdan Mevlid’in XV. yüzyıl Osmanlı kültür ve sanat dünyasını yansıttığında şüphe yoktur. Sanatkârlar, içinde yaşadıkları toplumun medeniyet ve zihniyetinin yanında bazı eser ve şahıslardan daha çok faydalanırlar. Süleyman Çelebi’yi etkileyen eser ve şahsiyetler arasından ikisini mutlaka zikretmek gerekir:

1. Âşık Paşa (ö.Kırşehir, 733/1333) ve 12.000 beyitlik Garibnâme adlı eseri. Tasavvufî bir eser olan Garibnâme 730/1330 yılında tamamlanmıştır.

2. Erzurumlu Mustafa Darir’in (XIV. Yüzyıl) Terceme-i Siretü’n-Nebi adlı 790/1388 yılında tamamladığı manzum-mensur eseri.

Özellikleri

Altı asırlık geçmişi olan bir eserin şüphesiz bir çok özellik ve üstünlüğünden bahsetmek mümkündür. Biz bunlardan üç tanesinin üzerinde kısaca durmak istiyoruz:

1. Sanat açısından sehl-i mümteni’ oluşu

2. Yaygınlığı ve geniş halk kitlelerince benimsenmesi

3. İlahî aşkı ele alış tarzı

Sehl-i Mümteni Oluşu

Sehl, kolay, mümteni ise zor ve imkansız demektir. Sehl-i mümteni de ilk bakışta herkesin yazabileceği bir şiir intibaını veren, gerçekte ise yazımı kolay olmayan şiirler için kullanılır. Edebiyat tarihçileri Mevlid’in baştan sona sehl-i mümteni olduğunda müttefiktirler. Ziya Paşa şöyle diyor:

Mevlid eserin yazan Süleyman

Oldur şuaray-ı Rum’a üstad

Aşk u suhan anda müctemidir

Baştan başa sehl-i mümtenidir.

Sehl-i mümteni tarzında şiir yazabilen şairlerimizden biri de Mehmet Akif Ersoy’dur. O’nun Süleyman Çelebi ile ilgili mısrası ise şöyledir:

Yetişilmez ki Süleyman Dede yükseklerde.

Mevlid diye meşhur olan Vesiletü’n-Necat adlı bu eser Türkçe mevlidlerin ilki olduğu ve ondan sonra değişik şair ve sanatkârlarca 200 kadar ayrı mevlid yazıldığı halde aşılamamış, hiçbiri Vesiletü’n-Necat kadar sevilememiştir.

Yaygınlığı

Mevlid’in mühim bir özelliği de yaygınlığıdır. Aslında müslüman toplumlarda Mevlid yazma geleneği yaygındır. Herkes kendi diliyle yazılan mevlidi, makamlı veya makamsız okur, dinler. Fakat bizim Mevlid’in bu noktada çok değişik bir özelliği ortaya çıkmaktadır:

Vesiletü’n-Necat Türkçe olduğu halde Türkçe bilmeyen muhitlerde de okunup sevilmiş terceme ve şerhedilmişdir. Mevlid, Arapça, Farsça, Almanca, İngilizce, Rumca başta olmak üzere Çerkesce, Kürtçe, Tatarca, Arnavutça, Boşnakça ve Sevahil diline tercüme edilmiştir.

Bu konuda sözü fazla uzatmadan Prof. M.Tayyib OKİÇ’in bir hatırasını aktarmakla yetineceğim:

Rahmetli validem Türkçe bilmediği halde Süleyman Çelebi Mevlidi’ni gerek kadın mevlid cemiyetlerinde dinlemek gerek harekeli taşbasması mevlitleri okumak suretiyle zamanla ezbere öğrenmiştir. Bir vesileyle Ankara’ya geldiğinde komşularla sohbet ederken söz mevlidden açıldı. Kendisi hemen oracıkta Süleyman Çelebi Mevlid’inden bir bahri gayet kolaylıkla okuyuvermiştir. (M. Tayyib OKİÇ, Çeşitli Dillerde Mevlidler ve Süleyman Çelebi Mevlidinin Tercemeleri, AÜIİFD, l, 18 (Erzurum, 1976)

İlahî Aşk

Mevlid’de pek çok tasavvufi ıstılah kullanılmıştır. Bunların başlıcaları şunlardır: Hayret, müştak, erbab-ı dil, eshab-ı dil, irfan, dert, çeşm-i evliya, raks, tefekkür, kurbiyet, vuslat, zikir, şükür, gözyaşı, firkat, dergâh, sohbet, sakî, marifet, didar, gönül, hasret, keramet, sıdk, ilm-i ledün… Biz burada sadece aşk konusunu ele almak istiyoruz.

Türk tasavvuf edebiyatı açısından Mevlid’e yaklaşıldığında göze çarpan en mühim özellik aşktır. Bu eser Allah ve Rasûlullah aşkı üzerinde bina edilmiştir denilebilir.

Aşk kelimesi ilk dönem sûfîlerince pek kullanılmamıştır. Bu kelimenin yerine daha çok mahabbet terimini kullanmışlardır. Zamanla, Kur’an-ı Kerim’de de ifade edilen “...Allah’ın kullarını, kulların da Allah’ı sevmesi” (bk. Maide, 5/54) yanında kulun Allah’a Allah’ın da kula âşık olması ifadeleri kullanılmaya başlanmıştır. Bunun en güzel örneklerini Mevlid’de buluyoruz. Süleyman Çelebi, Allah’ın, Peygamberimize, “habibim: sevgilim” diye seslendiğini ve ona âşık olduğunu bir mısrada ifade edebilecek kadar büyük bir sanatkârdır:

Gel habibim sana âşık olmuşam

Cümle halkı sana bende kılmışam

Vesiletü’n-Necat’a göre kişiyi Allah’a, maşuk ve mahbuba ulaştıran kuvvetin adı aşktır:

Kimde kim aşkın nişanı vardurur

Akıbet maşuka anı irgürü

Mevlid’in yazarı son Peygambere âşık olmayanları “şaki” olarak nitelemektedir:

Bunda malum olur anun âşıkı

Ana âşık olmayanlar ha şakı

 

Yaradanından, ümmeti için cennet isteyen Peygamberimizin Allah Tealadan aldığı cevap Süleyman Çelebi’nin dilinde şu şekli alacaktır:

Ya habibim nedir ol kim diledin

Bir avuç toprağa minnet m’eyledin

Ben sana âşık olunca ey şerif

Senin olmaz mı du âlem ey latif

Şüphesiz Allah’ı sevebilmenin yolu Rasûlullah’ı sevmekten geçiyordu. Çünkü Kur’an-ı Kerim’in ifadesine göre Allah’ı sevmek ve O’nun tarafından sevilmenin tek yolu son Peygamber’e uymak ve tabi olmaktır. Tasavvufi hayatta da fena fi’r-Rasûlün neticesinde fena fillah vardır. Tasavvufi edebiyatta Hz. Peygamber Allah’ın aynası “Allah’ın aynası” gibi düşünülür. O aynaya bakan Yüce yaratıcıyı görür, O’nun cemalini müşahede eder

Zatıma mir’at edindim zatını

Bile yazdım adım île adını

Gerçek mümin olabilmek, imanın tadını tadabilmek için aşk ateşine yanmak gerekir:

Gel beru ey aşk oduna yanıcı

Kendüyi maşuka âşık sanıcı

Dinle gel miracın ol Şah’ın iyan

Âşık isen aşk oduna durma yan

Aşkı elde edebilmek, o makarna yükselebilmek için candan, baştan geçmek gerekir. Bu yolda canını ortaya koyamayan, canana ulaşamaz. Bu can karşılığında elde edilen ilahî aşk ise dünyalara bedeldir:

Rah-ı aşkta kim sakınur canını

Ol kaçan görse gerek cananını

Rah-ı aşkı satma gafil serseri

Belki kemter nesnedir virmek seri

Süleyman Çelebi’ye göre aşk ile bir defa Allah demek bütün kusur ve günahları, sonbaharda yaprakların dökülüşü gibi siler süpürür:

Bir kez Allah dise aşk ile lisan

Dökülür cümle günah misli hazan

Öyleyse,

Aşk ile gel imdi Allah diyelim

Dert ile gözyaş ile aah idelim

Hazreti Peygamber niçin habibdir,habibullahtır,Allah’ın sevgilisidir? Bu soruya şairimizin verdiği cevap şöyledir:

Her kemalat ile kâmil şah idi

Anun içun ol habibullah idi

Dünyalar ve felekler O’nun aşkına dönüp durmakta, bütün insanlar ve melekler O’na iştiyak duymakta O’nu görmeyi arzulamaktadırlar:

Bu gelen aşkına devreyler felek

Yüzüne muştaktur ins u melek

Çünkü O âşıklara ilahî ve lahutî şarabı sunan sakîdir:

Merhaba ey can-ı Bakî merhaba

Merhaba uşşaka sakî merhaba

Bu aşk şarabını içenler kıyam, ruku’ ve secde ile vecde gelmişler mest u hayran olmuşlardır:

Kimi kıyam içre kimi kılmış ruku’

Kimi hakka secde etmiş ba-huşu’

Kimisini aşk-ı Hakk almış durur

Valih u hayran u mest kalmış durur

Hazreti Peygamber’e olan sevgi ve övgümüzü salat u selam ile de ifade ederiz. Kur’an-ı Kerim’in ifadesine göre O’na sevgi ve övgüsünü ifade eden sadece insanlar değil, sadece melekler değil Allah da O’nu övmekte ve salât u selam getirmektedir, (bk. Ahzab, 33/56) şairimiz bu gerçeği Mevlid’in bir çok yerinde dile getirmiştir.

Âşık isen sen eğer ey nig-nam

Aşk ile di es-salât u ve’s-selam

Ümmet isen hizmeti eyle tamam

Aşk ile di es-salât u ve’s-selam

Aşk ile Allah demek günahları yok ettiği gibi, aşk ile salât u selam okumak ta kişiyi cehennem ateşinden kurtaracaktır:

Ger dilersiz bulasız oddan necat

Aşk ile derd ile idin es-salât

Süleyman Dede,

Ya İlahî saklagıl imanımız

Verelim iman ile ta canımız

duasından önce, Allah âşıklarının, Allah aşkı ile gözyaşı dökenlerin yüzü suyu hürmetine diyerek yalvarmaktadır:

Gözi yaşı hakkıçun âşıkların

Bağrı başı hakkıçun sadıkların

Aşk odundan ciğeri püryan içun

Derd ile kan ağlayan giryan içun.

Biz de sözlerimizi O’nun yakarışıyla bağlayalım:

Biz günahkâr mücrim kulları

Yarlığayub kıl günahlardan beri

Afv idup isyanumuz kıl rahmeti

O1 habibun yüzi suyı hürmeti

Sana layık kullar ile hemdem et

Ehl-i derdin sohbetine mahrem et

Ve son sözümüz:

Ya Habiballah! Bize imdad kıl

Son nefes didarın ile şad kıl


Prof. Dr. Mustafa KARA diğer yazıları